vroeger
tegenwoordig
HET ONTSTAAN VAN TEGELLIJM
De naoorlogse jaren laten een werkelijk opmerkelijke revolutie zien in de methodes van het installeren van geglazuurde keramische wandtegels. Werden voorheen alle tegels gefixeerd met een mengsel van zand en cement, tegenwoordig is de situatie zo dat vrijwel alle tegels worden bevestigd met gespecialiseerde lijmmortels en de oude zand-cement-techniek nog zelden wordt gebruikt.
Waarom is dit zo geëvolueerd?
In onderstaande tekst gaan we op zoek naar de onderliggende oorzaken voor deze verandering en de rol die Omnicol in deze geschiedenis van ‘bouwkleefstoffen’ heeft gehad. We zetten de beweegredenen eens op een rij.
DE OUDE SITUATIE
Het eerste octrooi voor de vervaardiging van Portlandcement werd in 1824 vastgelegd, hoewel het twijfelachtig is of het toen verkregen product identiek was met de hedendaagse Portlandcement. Echter, tot 1850 lijkt het erop dat er ongeveer vier kleine fabrieken waren die Portlandcement vervaardigden van een type vergelijkbaar met wat we vandaag de dag kennen.
De eerste drooggeperste tegels werden rond 1840 vervaardigd. Op welk moment deze tegels met Portlandcement werden geplaatst, is niet bekend. Er is geen verslag van hoe zand en Portlandcement werd gebruikt voor de plaatsing van keramische tegels, maar er is weinig twijfel dat de praktijk goed is vastgelegd tot aan het einde van de 19e eeuw.
Tot aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kan het vaststellen van tegels in een zand-cement-mortel worden aangenomen, maar het is interessant dat reeds in 1895 twee patenten werden geregistreerd met betrekking tot de bevestiging van glazen afdekplaten of tegels met een bitumineuze of harsachtige samenstelling.
De eerste indicatie van een op handen zijnde revolutie in de installatieprocedures was duidelijk in 1936, toen Minton Hollins Limited de eerste Britse lijm voor het bevestigen van tegels op de markt bracht onder de naam Minto-mastiek. Maar dat deze lijm niet algemeen geaccepteerd werd, blijkt uit het feit dat aan het einde van de Tweede Wereldoorlog Minto-mastiek compleet lijkt te zijn vergeten.
SOORTEN LIJM
Ontwikkeling van lijmen in de onmiddellijke naoorlogse jaren werd gehinderd door moeilijkheden bij de levering van de benodigde grondstoffen. Het was dan ook pas in 1950 dat een soort tegellijm weer op de markt verscheen: Richafix, gemaakt door Evode Limited uit Stafford. Richafix was de eerste wand-tegellijm in Europa die breed werd geaccepteerd en gebruikt door tegelzetters. Tegelijkertijd kwamen tussen 1950 en 1958 vergelijkbare producten van andere producenten op de markt en ook Omnicol zag in die dagen het daglicht.
Omnicol werd opgericht door de Scholten-Honig Groep, heden ten dage nog bekend van het merk Honig dat nu enkel nog levensmiddelen maakt. Plantaardige bestanddelen (o.a. aardappelzetmeel) waren destijds oorzaak van het ontstaan van de lijm-divisie.
In eerste instantie waren vrijwel alle lijmen oplosmiddelhoudend. Pas na 1959 kwamen ook watergebaseerde lijmen in beeld. De combinatie van organische materialen zoals natuurlijke en synthetische rubber, polyvinylacetaat, en verscheidene andere harsen werden later bekend als pasteuze lijmen.
In 1959 maakten de eerste dunne-bed-cementlijmen hun intrede en werden op de markt gebracht onder de noemer tegellijmen. Chemisch zijn deze cementproducten gebaseerd op Portlandcement, gemodificeerd door toevoeging van verschillende vulstoffen en organische toevoegsels. De afgelopen jaren is de traditionele manier van zand-cement als bevestigingsmethode meer en meer verdwenen en heeft plaatsgemaakt voor lijmmethoden. Deze lijmmethoden worden vandaag de dag bijna universeel gebruikt voor de bevestiging van wand- en ook vloertegels.
VOORDELEN VAN LIJMEN
Het bereiken van deze transformatie kent verschillende factoren. De meest doorslaggevende daarvan is het ontstaan van nieuwe materialen en de evolutie in de bouw. Zand-cement-mortels zijn niet geschikt voor het bevestigen van tegels op ondergronden als cellenbeton, anhydriet en ook de aanhechting op volledig verglaasde (porseleinen) tegels, die tegenwoordig steeds vaker worden gebruikt, is minimaal. Daarnaast is ook de snelheid van bouwen een steeds belangrijkere rol gaan spelen.
Het zijn dus bovenal de intrinsieke voordelen van lijmen die het stilaan verdwijnen van de ouderwetse methoden bespoedigden. Onderstaand enkele voordelen van bevestigen met lijm in plaats van zand-cement-mortels:
1) Tegels kunnen worden bevestigd op vrijwel elk type ondergrond, in tegenstelling tot zand- cement-mortel dat slechts op beperkte ondergronden kan worden toegepast.
2) Met de hedendaagse geavanceerde hechtmiddelen (toevoegingen aan lijmmortels) wordt een veel betere binding verkregen waardoor hechting aan porcellanato tegels vele malen beter is.
3) Vermindering van stress opgelegd op tegels. Dit is een bijzonder waardevolle eigenschap. De enigszins flexibel blijvende lijmlaag kan namelijk het één en ander opvangen. Denk hierbij ook aan veelvuldig toegepaste vloerverwarming.
4) Het werkt sneller, is voorgemengd en dus eenvoudiger en leidt tot een hogere productiviteit.
5) Het structurele gewicht van de installatie (het gehele opbouw) vermindert.
© OMNICOL
Geplaatst in Overig
HERKOMST
Al duizenden jaren lang maakt de mens voorwerpen uit klei. Wanneer men klei bakt bij een temperatuur tussen de 800 °C en 1000 °C ontstaat het materiaal ‘aardewerk’. Aardewerk is echter niet geschikt voor vloeistoffen. Gelukkig werd eeuwen geleden ook de belangrijke ontdekking van glazuur gedaan. Nadat aardewerk met glazuur bedekt wordt, wordt het voor de tweede maal verhit. Het glazuur smelt bij deze verhitting en verhardt tot een glasachtig, doorschijnend laagje. Een aardewerk dat met glazuur bedekt is, krijgt hierdoor een oppervlak dat ondoorlaatbaar is voor vloeistoffen. Bovendien wordt het oppervlak door glazuur verfraaid.
In het Midden-Oosten werd ca. 1000 – 600 jaar voor Christus tinglazuur toegepast, dat na het verhittingsproces ondoorzichtig en wit glanzend is. Het witte oppervlak leende zich goed voor beschilderingen die er soms later op aangebracht werden. Deze versieringstechniek gaf een omwenteling in de keramische kunst.
Met de veroveringen van Egypte, Noord-Afrika en Spanje door Arabische (Islamitische) stammen (in de 6de eeuw tot de 14de eeuw) verbreidde zich niet alleen de Islamitische godsdienst, maar ook de Islamitische kunst en hoogstaande architectuur. De betegelde muren van het Alhambra, het paleis van de Moorse (Islamitische) Koningen in Granada (Zuid-Spanje, 14de eeuw), zijn hiervan een schitterend voorbeeld. Mede hierdoor is de toepassing van tinglazuur op aardewerk in Europa bekend geworden.
Spanje ontwikkelde een aardewerk- en tegelindustrie, die in de 15de eeuw tot grote bloei is gekomen. In de decoraties bleef de Moorse invloed lange tijd bestaan. Vanuit Spanje is veel aardewerk naar Italië geëxporteerd. Hierdoor ontstond in Noord-Italië een belangrijke aardewerkindustrie.
Antwerpen was in het begin van de 16de eeuw een welvarende havenstad en middelpunt van wetenschap en cultuur. Hierdoor trokken velen naar deze stad, waaronder ook Italiaanse pottenbakkers. Zij vervaardigden o.a. veelkleurige tegels met ornamentele patronen in de kleuren blauw, groen, paars, oranjebruin en heldergeel. Deze patronen bestaan uit totaal 4 of 16 tegels die in een vierkant worden gelegd. Iedere tegel wordt apart beschilderd met een deel van het patroon. Het eindresultaat ziet er erg fraai en decoratief uit.
NEDERLANDSE TEGELS
Het is begrijpelijk dat de eerste tegels die in Nederland gemaakt werden gelijkenis vertonen met de tegels die in de Zuidelijke Nederlanden gemaakt werden. Hoewel deze tegels in eerste instantie nog veelkleurig blijven, krijgen zij na enige tijd (rond 1600) een meer eigen Nederlands karakter. Het ornamentele patroon van de tegel verdwijnt langzamerhand naar de achtergrond. Iedere tegel krijgt een hoofdmotief, zoals een portret, een soldaat of bijvoorbeeld een dier, geplaatst in een cirkel of in een kwadraat.
Later zien we ook allerlei vruchten (granaatappels, druiven, oranjeappels) en bloemen op de tegels verschijnen. Zeer kenmerkend is dat wanneer de blauw-witte hoekversieringen van vier tegels samengevoegd worden, ze samen een nieuw patroon vormen.
In het begin van de 17de eeuw ontstaan ook aardewerk- en tegelbakkerijen o.a. in Utrecht, Delft, Gouda, Hoorn, Enkhuizen, Harlingen, Makkum en Bolsward.
BLAUWE TEGELS
Vanaf 1620 worden, behalve de veelkleurige, ook de bekende blauwe tegels gemaakt. Hierbij wordt alléén de voorstelling in blauw op de ondoorzichtige ondergrond van het tinglazuur geschilderd.
Waarom blauw?
Omstreeks 1602 kwam door de handel met China het eerste blauwe Chinese porselein naar Nederland. Dit werd kraakporselein genoemd. Deze naam is vermoedelijk ontstaan doordat het eerste porselein dat op de markt kwam, afkomstig was van Portugese schepen die door de Nederlanders waren buitgemaakt. Die Portugese schepen waren van het type “Caracas” (kraken), vandaar “kraakporselein”. Miljoenen porseleinen kommen, kannen en schotels werden in de loop der jaren per Oost-Indiëvaarder naar Amsterdam verscheept.
Vanuit Amsterdam werd de kostbare lading door Europa verhandeld. Dit Chinese porselein was een begeerd en duur artikel. Daarom probeerden de pottenbakkers in Delft en andere steden het Chinese porselein na te maken en brachten deze decors over op het aardewerk.
Van ca. 1640 tot 1800 werd het Chinese porselein op ongeëvenaarde wijze in Delft geïmiteerd. De pottenbakkers noemden zich “porseleinbakkers”. Dit was ten onrechte: wat zij vervaardigden was namelijk aardewerk. (Het vervaardigen van porselein was in Europa toen nog niet eens bekend, het werd pas in 1709 voor het eerst gemaakt in Duitsland.) In navolging van het geïmporteerde blauwe Chinese porselein zijn ook de blauwe tegels ontstaan.
Het “Delfts blauw” is wereldberoemd geworden. Zó beroemd, dat het een verzamelnaam is geworden voor aardewerk en tegels beschilderd in de typische blauwe kleur, ook al is dit niet in Delft gemaakt. “Delfts blauw” is in de hele wereld bekend en is nog steeds een begrip.
Door de grotere algemene welvaart kwam er veel vraag naar tegels. Zij werden veelvuldig in woningen toegepast. Onder andere in schouwen, gangen, trapportalen, keukens en als plinttegels. De tegels werden beschilderd met voorstellingen uit het dagelijkse leven, zoals ruiters, soldaten, schepen, spelende kinderen, dieren, bloemen, landschappen en mannen en vrouwen die een beroep uitoefenden. Ook vele gebeurtenissen uit de bijbel werden op tegels afgebeeld.
De tegelschilder, die gewoonlijk geen groot kunstenaar was, gebruikte prenten van bekende kunstenaars als voorbeeld. Onder andere hebben de gravures van Pieter Schut (1615 – 1660) tot voorbeeld gediend voor de Bijbelse voorstellingen op tegels, waarvan er 592 bekend zijn.
EXPORT VAN TEGELS EN TEGELTABLEAUS (± 1650 – na 1800)
Duizenden tegels en vele tegeltableaus (een voorstelling op twee of meer tegels) in de kleuren blauw en paars, maar ook in veelkleurige uitvoering, werden op bestelling gemaakt voor paleizen, kerken en kloosters in Portugal, Spanje, De Azoren, Brazilië, Frankrijk, Duitsland, Engeland, Polen, Scandinavië en zelfs Rusland. Deze opdrachten werden voornamelijk uitgevoerd door tegelbakkers gevestigd te Rotterdam, Delft, Amsterdam, Harlingen en Makkum.
Beroemd zijn o.a. de grote tegeltableaus met haven- en riviergezichten, geschilderd door Cornelis Bouwmeester in tegelfabriek “De Bloempot” te Rotterdam. Mooie voorbeelden daarvan zijn te zien in paleis Saldanha in Lissabon (ca. 1715) en voor kasteel Rambouillet in Frankrijk, die beiden te bezichtigen zijn. De grootste tegeltableaus ooit in Nederland vervaardigd, bevinden zich in de kloosterkerk Madre de Deus te Lissabon. Er is zelfs een tableau dat uit 931 tegels bestaat!
In de grote zaal van kasteel Beauregard, nabij Blois (Dép. Loir et Cher) in Frankrijk, ligt een vloer die is samengesteld uit 7000 verschillende blauwe soldatentegels uit ca. 1627. In de loop der eeuwen hebben deze tegels, die als wandtegels bedoeld waren maar die in dit kasteel als vloertegel fungeren, veel geleden. Dit komt met name door de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog. In de gids van het kasteel Beauregard wordt de tegelvloer “unique en France” genoemd en omschreven als “Toute une armée en marche” (een heel leger in opmars).
Vanaf 1740 zijn in Friesland zeer mooi uitgevoerde schepentableaus gemaakt. Sommige werden besteld door schippers die woonden op de Duitse en Deense kusteilanden en schippers die daar op de Hollandse Koopvaardij en de walvisvaart aanmonsterden. Wanneer er voorspoedig was gevaren bestelden de schippers een tegeltableau met een voorstelling van een bepaald schip. Daarop werd de naam van het schip en soms ook de naam van de schipper vermeld. Enkele van deze schepentableaus zijn nog op deze eilanden en ook in de Noord-Duitse en Deense musea te zien.
TOEPASSING
Eind 17de eeuw kwam, naast de blauw beschilderde tegel, ook de paars beschilderde tegel in de mode. Dit gebeurde niet in Friesland, daar bleef blauw de hoofdkleur.
Daarna werd in de tweede helft van de 18de eeuw de ornamenttegel, die de invloed van de zogenaamde Lodewijk-stijlen vertonen, weer belangrijk. In sommige delen van Nederland, bijvoorbeeld Zeeland, Friesland en Overijssel, werden woonkamers en keukens van onder tot boven betegeld. In de Zaanstreek en West-Friesland komt vaak een speciale tegelschouw voor die aan de bovenkant naar voren buigt: de smuiger. Ook schouw deze is geheel betegeld. De tegels zijn beschilderd met voorstellingen uit de bijbel.
ACHTERUITGANG
In de tweede helft van de 19de eeuw gingen de tegelproductie en de tegelbeschilderingen achteruit door de slechter wordende economische toestand én de concurrentie van industrietegels uit Engeland en Duitsland. Bovendien kwam het behangpapier in de mode, dat veel voordeliger was. Omstreeks 1900 was er nog een kleine opleving in de tegelindustrie. Toen werden er op tegels Jugendstilmotieven gebruikt die vooral in portieken en in bogen boven ramen werden toegepast.
OPLEVING
Sinds kort is er weer een groeiende belangstelling voor dit ambacht. Inmiddels worden er tegels en tegeltableaus gemaakt zoals dat eeuwen geleden ook werd gedaan in Makkum, Harlingen, Utrecht en Rotterdam. Het fabricageproces van tegels is wel vereenvoudigd, maar het beschilderen van tegels gebeurt nog op dezelfde wijze, waarbij in hoofdzaak voorstellingen van vroeger worden gebruikt.
© OMNICOL (bron: nederlandstegelmuseum.nl)
Geplaatst in Overig
Tegels als vloerbedekking stijgen in populariteit: hun prijs-kwaliteitverhouding is concurrentieel en er zijn enorme uitgebreide mogelijkheden op gebied van kleur, vorm en afmeting. Daarnaast zijn ze zeer onderhoudsvriendelijk. De keramische tegel leeft als nooit tevoren.Welke evolutie heeft het materiaal meegemaakt?
Waar er vroeger een duidelijk verschil was tussen wandtegels en vloertegels zien we dit steeds meer vervagen. De vaak hardere vloertegels worden meer en meer ook tegen de wand geplaatst om een homogeen karakter te creëren.
Daarnaast zijn tegels kwalitatief met sprongen vooruit gegaan en qua materiaalsamenstelling dusdanig gewijzigd dat ook de plaatsingsmethodes hierop zijn afgestemd. Het in de specie leggen of zetten van tegels is grotendeels vervangen door de lijmtechniek. Daarbij wordt een dunne laag van hoogwaardig materiaal toegepast die zich beter hecht aan het hardere en minder poreuze keramische materiaal.
Welke trends zijn er in ‘tegelland‘ waarneembaar?
GROTER FORMAAT
Groot, groter, grootst. Was voorheen een tegel van 60×60 cm groot, vandaag de dag kunnen we tegels kiezen in formaten van 75×75 cm, 100×100 cm, 60×120 cm of zelfs keramische platen van 3 meter lengte! De troef van grote tegels is dat ze een kleine ruimte visueel groter laten lijken. Grotere tegels hebben vaak ook een hoger gewicht. Die twee aspecten vragen extra aandacht bij de plaatsing.
TEGEL – PATCHWORK
Kleinere tegels zijn niet volledig afgeschreven. Je kunt ze ook combineren met de grote tegels en zo originele en afwijkende vloeren samenstellen. De geijkte legverbanden zie je vervagen en creativiteit neemt de overhand.
Bijna alles kan als de goede harmonie maar wordt behouden. Het mixen van verschillende tegels is overgewaaid uit de modewereld. Men mixt stijlen, kleuren en designs. Let wel op dat de dikte van de tegels overeenkomen om de plaatsing niet al te moeilijk te maken en accepteer wat meer snijverlies, omdat niet alles exact zal uitkomen.
NIEUWE STRUCTUREN EN TEGELS VAN GLAS
Keramische tegels evolueren niet alleen in formaat, maar ook in uitstraling. Dankzij nieuwe productietechnieken is het perfect mogelijk keramische tegels te maken die niet van het ‘echte materiaal’ te onderscheiden zijn. Denk hierbij aan het uiterlijk van beton, metaal, parket en zelfs natuursteen. Door gebruik te maken van digitale printtechnieken hebben op 100 tegels er geen 2 dezelfde structuur meer.
Waren de glazen elementen eerder al populair voor scheidingswanden in badkamers, dan zijn er nu ook tegels in dunnere uitvoering gemaakt van glas. Ook deze vinden hun weg naar de badkamer en zetten hun opmars door naar de keuken. De tegels zijn afwijkend van keramiek en door het zeer gladde oppervlak ook eenvoudig te onderhouden. Het diepte-effect en de diversiteit in kleur maken dit tot een nieuw alternatief.
VLOERTEGELS UNIVERSEEL TOEGEPAST
Het gebruik van grootformaat vloertegels tegen de wand in toiletten of badkamers komt meer en meer voor. Zo trek je de look van de vloer door in de wand en creëer je eenheid. Wat ook al gedaan wordt is tegelwerk zelfs door laten lopen in plafonds.
Architecten spelen steeds meer met de mogelijkheden van keramiek en in basis is niets onmogelijk. Goed en tijdig overleg met de betrokken partijen maakt het mogelijke schitterende creaties te maken die lang meegaan en goed te onderhouden zijn.
© OMNICOL
Geplaatst in Overig